Resoluut en bedachtzaam naar ‘open science’

Bij het onderzoek betrokken worden

Of het nu gaat om publicaties of onderzoeksdata, de burgers moeten kunnen gebruikmaken van wat met hun bijdragen tot stand is gekomen. Die burgers moeten zelf ook bij onderzoek betrokken worden, van het stellen van onderzoeksvragen tot het helpen bij het vinden van de antwoorden. Maar tussen droom en daad staan praktische bezwaren.

Open Access, gratis toegang tot wetenschappelijke publicaties, is daar een voorbeeld van. In 2003 werd de Berlin Declaration de wereld ingestuurd, waarbij meerdere organisaties zich tot dat Open Access verbonden. Het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek – Vlaanderen (FWO) deed dat ook en schreef al zijn onderzoekers voor na maximum een jaar op zijn minst een auteurskopij van hun wetenschappelijke artikels gratis ter beschikking te stellen. Deze vorm van Open Access kennen we als het ‘groene’ type. De ‘gouden’ Open Access, betekent dan weer dat de auteur aan de uitgever een vergoeding betaalt om het artikel meteen gratis aan te bieden. Bij het type ‘diamond’ neemt de instelling van de auteur die kost op zich. Die vergoedingen aan de uitgevers zijn echter vaak duur en de manier waarop ze berekend worden niet altijd transparant.

‘Groene’ Open Access

Er wordt in Europees verband al een tijd geijverd om ook een ‘groene’ Open Acces te mogen toepassen zonder uitstel van een jaar of langer. Maar die pogingen leveren geen eenduidig succes op omdat het niet zonder meer om een juridisch afdwingbaar recht gaat. Daarom legt zelfs de Europen Research Council (ERC) zijn onderzoekers geen verplichting op tot Open Acces meteen bij publicatie. Net als het FWO wil het hen immers door moeilijk of niet afdwingbare rechten daartoe geen handicap bezorgen om in belangrijke tijdschriften artikels te plaatsen. En net zomin als het FWO beschikt het over de middelen om die rechten af te kopen.

Vlaanderen wil echter wel de weg van Open Science verder bewandelen. Daarom heeft de Vlaamse Regering in 2019 besloten tot de oprichting van de Flemish Open Science Board. Daarin stippelen het Departement EWI, FWO, VLAIO, de universiteiten en hogescholen, en een reeks andere vooraanstaande onderzoeksinstituten samen een beleid rond Open Science uit. Open Science is top, maar de klim daarheen is steil.

Door Hans Willems (Secretaris-generaal FWO)