crisis
Milieu

‘Voor een goede crisis heb je een goed verhaal nodig’

21.12.2022
door Heleen Driesen

Meer solidariteit, minder stress. De coronapandemie liet nog de hoop dat de crisis uiteindelijk iets goeds zou opleveren. Positieve stemmen menen nu dat de energiecrisis ons sneller door de duurzame transitie zal leiden. Maar is een crisis wel in staat om ons gedrag te veranderen?

Een stevige crisis rukt vastgeroeste gedragspatronen los. De veranderde omstandigheden nopen mensen tot experimenteren, zodat er nieuwe handelingen kunnen ontstaan. “In die eerste fase van een crisis zijn burgers nog heel gemotiveerd om met de plotse uitdagingen aan de slag te gaan”, legt gedragswetenschapper professor Siegfried Dewitte (KU Leuven) uit. “Ze zoeken heel bewust naar oplossingen en ontwikkelen nieuwe gewoonten. Of die zich vervolgens ook consolideren, hangt af van de duur van de crisis en van het gevoel dat mensen ervaren bij hun gedragsverandering. Als het effect positief is en het nieuwe regime lang genoeg aanhoudt, dan kan een nieuw patroon wortel schieten.”

Een goed gedocumenteerd voorbeeld van gedragsverandering komt uit de marketing. “In tijden van crisis kopen mensen meer huismerken om te besparen. Als de crisis weer voorbij is, normaliseert hun koopgedrag beetje bij beetje. Dat doet het echter nooit volledig. Het marktaandeel van winkelmerken is over de decennia heen sprongsgewijs gestegen, van crisis tot crisis.” Ook corona heeft bepaalde gewoonten geïnstalleerd, weet prof. Dewitte. Wandelen in de natuur is populairder dan voorheen, handen geven wekt nog altijd een zekere aarzeling op. De huidige energiecrisis is nog te prematuur om blijvende verandering vast te stellen. Wel bracht ze al bepaalde kliks teweeg die gedragswetenschappers voor onmogelijk hadden gehouden. “Het verlagen van de thermostaat geldt al veel langer als een uitstekende maatregel om energie te besparen. Tot voor kort waren mensen daar echter niet toe bereid, omwille van het vermeende comfortverlies. Nu schakelen ze uit eigen beweging een paar graden lager.”

Daarbij gaat het wel eerder om individuele gedragsverandering, stelt prof. Dewitte. Effecten op het niveau van de samenleving vallen heel wat moeilijker te voorspellen. De parallel tussen de ene en de andere crisis valt ook niet zomaar te trekken. De grote mate van samenhorigheid die het begin van de coronacrisis kenmerkte ontbreekt in het energieverhaal. “Dat de gevolgen van de huidige crisis vooral financieel zijn, vergroot de kloof tussen de verschillende groepen in de samenleving. De hogere middenklasse heeft een pak meer ruimte om te experimenteren met gewoonten dan de minder gegoeden, die eens te meer zware klappen krijgen.”

De gevolgen van de huidige crisis zijn vooral financieel. Dat vergroot nog de kloof tussen de verschillende groepen in de samenleving.

— Prof. Siegfried Dewitte, KU Leuven

“In het begin van een crisis wijzen de neuzen nog spontaan in dezelfde richting”, bevestigt politicoloog en crisisonderzoeker prof. Arjen Boin van Universiteit Leiden. “Burgers stellen vertrouwen in hun leiders en accepteren dat die het voortouw nemen. Eventuele foutjes worden nog vrij genereus vergeven. Het alternatief – niets doen – is immers vaak erger. Maar hoe langer de crisis duurt, hoe groter de kans dat oude spanningen tussen groepen weer opduiken en zelfs worden versterkt door de crisis.”

Nochtans geloven crisismanagers wel degelijk in de potentieel louterende uitkomst van een crisis, geeft prof. Boin aan. “De voorwaarde is wel dat de crisis op een positieve manier wordt aangestuurd naar een gemeenschappelijk doel. Wat mensen in een crisissituatie verbindt, is het geloof in een nieuwe en betere toekomst. Een crisis levert bouwstenen voor zo’n verhaal. Alleen: je moet het goed vertellen. Met corona hebben we die boot gemist.”

Ook met puur instrumentele argumenten kunnen politici en experten de gemiddelde burger motiveren. “Dat vertaalt zich dan in adviezen als: ‘Sta minder lang onder de douche en zet de verwarming lager, dan ben je minder geld kwijt.’ Maar of zulke individuele en kortstondige acties ook collectief een duurzamer gedachtegoed op gang zullen brengen is nog maar de vraag”, stelt de Leidse professor. “Om een crisis op een geloofwaardige manier te managen heb je sterke leiders nodig – politiek, religieus of vanuit welk gezag dan ook. Die ontbreken vandaag in onze samenleving. Het zal zaak zijn om ze opnieuw te vinden.”

Vorig artikel
Volgend artikel